Kρίσιμα δικαιώματα, δικαιώματα σε κρίση

του Κωνσταντίνου Τσιτσελίκη

Διατρέχουμε ήδη τον πέμπτο χρόνο της κατάστασης πραγμάτων που ονομάζουμε περιεκτικά «κρίση» και διαπερνά όλες της εκφάνσεις του περιβάλλοντός μας: θεσμικού, πολιτικού, κοινωνικού, οικονομικού και προσωπικού. Μπορούμε λοιπόν να αρχίσουμε να κάνουμε διαπιστώσεις και αποτιμήσεις, αν και είναι ίσως νωρίς για να κατανοήσουμε τη συνολική πορεία της, ποσοτικά και ποιοτικά. Ως προς τα δικαιώματα, η κρίση επέφερε μια νέα αντίληψη, συχνά εργαλειακά

ενσωματωμένη στην εσωτερική οικονομία της κρίσης· ένα νέο Παράδειγμα στον ρόλο και το περιεχόμενο των δικαιωμάτων.

Το περιεχόμενο και τις νέες ποιότητες των δικαιωμάτων προσπάθησε να ανιχνεύσει το συνέδριο «Κρίσιμα δικαιώματα-Δικαιώματα σε κρίση», που οργάνωσε η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΕΔΑ) την προηγούμενη Παρασκευή και Σάββατο (13-14.6). Επιλέξαμε ορισμένα μόνο πεδία (λ.χ. δικαιοσύνη, ασφάλεια, κρατούμενοι, εργασία, εκπαίδευση, υγεία, κοινά αγαθά), καθώς σε μια διήμερη συζήτηση δεν μπορούσαν να καλυφθούν όλες οι θεματικές.

***

Η πορεία των δικαιωμάτων στην Ελλάδα συγκροτεί ένα συνεχές που αντικατοπτρίζει την πολιτική-πολιτειακή ιστορία της. Έτσι, έχει ενδιαφέρον να ανατρέξουμε στο παρελθόν της ΕΕΔΑ σε σχέση με τα κύρια διακυβεύματα των δικαιωμάτων στην ελληνική πολιτική ιστορία των τελευταίων ογδόντα ετών. Η ΕΕΔΑ ιδρύθηκε τον Μάρτιο του 1936 (με πρόεδρο τον Αλ. Σβώλο, και μέλη, ανάμεσα σε άλλους, τον Π. Νιρβάνα, τον Θ. Τσάτσο, τον Γ. Θεοτοκά, τον Φ. Βεγλερή) και ανέπτυξε με έντονη δράση τους λίγους μήνες που μεσολάβησαν μέχρι την 4η Αυγούστου για θέματα αστυνομικής βίας, συνθηκών κράτησης, φρονηματικών διώξεων. Επανιδρύθηκε το 1953 με καταστατικό στόχο την προάσπιση, προαγωγή και εφαρμογή των δικαιωμάτων του ανθρώπου, και πυξίδα την Οικουμενική Διακήρυξη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Οι δράσεις της εστιάζονταν στη συνδικαλιστική ελευθερία και τα εργατικά δικαιώματα, στο πλέγμα διατάξεων και πρακτικών του «παρασυντάγματος», στις συνδικαλιστικές ελευθερίες, στο Κυπριακό, στην υπεράσπιση των δικονομικών δικαιωμάτων στη δίκη του Μ. Γλέζου, στην υπόθεση Καζαντζάκη, στις διώξεις στο δημόσιο λόγω φρονημάτων. Το 1961 η ΕΕΔΑ αντέδρασε στις εκλογές βίας και νοθείας, και δυο χρόνια αργότερα στη δολοφονία του Γρ. Λαμπράκη. Επεδίωξε να ασκήσει επιρροή στην κυβέρνηση Παπανδρέου σε θέματα εκπαίδευσης και δικαιοσύνης, ενώ μετά τα Ιουλιανά υπερασπίστηκε τα δικαιώματα των κατηγορουμένων στην υπόθεση Ασπίδα. Δεν θα επεκταθώ στα χρόνια της χούντας (οπότε η δράση της μεταφέρεται στη Γαλλία, με τον Στράτη Σωμερίτη) και της μεταπολίτευσης (με πρωτεργάτη τον Φαίδωνα Βεγλερή), προκειμένου να επανέλθω στη συγκυρία και τη συζήτηση του συνεδρίου.

Η καθίζηση των δικαιωμάτων

Γενική ήταν η αίσθηση βιώνουμε, σήμερα, μια καθίζηση των δικαιωμάτων και μαζί της μια διάρρηξη του Παραδείγματος του Διαφωτισμού, όπως εξελίχθηκε στη βάση του κράτους δικαίου και της δημοκρατίας. Βέβαια, η παραβίαση των δικαιωμάτων δεν είναι εγγενές ή αποκλειστικό χαρακτηριστικό της κρίσης· υπήρχε και παλαιότερα, και μάλιστα με θεματικές εξάρσεις. Σήμερα όμως έχουμε μια μεταστροφή της διαλεκτικής σχέσης μεταξύ της εξουσίας και των δικαιωμάτων, όπως και της κυρίαρχης κουλτούρας ως προς τα δικαιώματα: η αναφορά στη δημοκρατία και τη νομιμότητα είναι προσχηματική και εργαλειακή, ενώ τα δικαιώματα από εγγύηση για την κοινωνική ειρήνη καθίστανται απειλή ή ενόχληση.

Ως προς τα πεδία των παραβιάσεων και της υποχώρησης των εγγυήσεων, σταχυολογώ από την πρόσφατη επικαιρότητα: συνεχής, συχνά απρόκλητη και ατιμώρητη αστυνομική βία, αφόρητη καθυστέρηση στην ποινική, διοικητική και πολιτική δικαιοσύνη. Άθλιες συνθήκες κράτησης. Χρήση της προφυλάκισης ως ποινής. Παρέκταση του δεκαοχτάμηνου στέρησης ελευθερίας των αλλοδαπών που δεν μπορούν να απελαθούν. Διώξεις κατά της ελευθερίας της έκφρασης και περιορισμοί στη θρησκευτική ελευθερία. Μόλυνση υδάτων στον Ασωπό, και όχι μόνο. Δραματική αύξηση της φτώχειας, της ανεργίας, των αυτοκτονιών. Συρρίκνωση παροχών υγείας, κοινωνικής πρόνοιας και κοινωνικής ασφάλισης. Μαύρη εργασία και πλασματική απασχόληση σε άνθιση. Απεργία και δυνατότητα διαμαρτυρίας υπό ασφυκτική πίεση και καταστολή. Γενικότερα, στα πεδία όπου το κράτος υποχρεώνεται να προσφέρει εγγυήσεις (παιδεία, υγεία, περιβάλλον), αλματώδης υποχώρηση του δημοσίου συμφέροντος υπέρ του ιδιωτικού, ακόμα και στα κοινά αγαθά (αιγιαλός, ραδιοφάσμα και νερό).

Η δραματική αυτή υποχώρηση των δικαιωμάτων μπορεί να διαγνωστεί και από το εξωτερικό. Εκτός από τις εκθέσεις και τα πορίσματα διεθνών οργανισμών και οργανώσεων, σταχυολογώ τα εξής:

* Την αναφερόμενη στην Ελλάδα νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου που διογκώνεται συνεχώς, για ζητήματα κράτησης σε φυλακές, αστυνομικά κρατητήρια, κέντρα κράτησης μεταναστών, αναφορικά με τη νομιμότητα της στέρησης ελευθερίας αλλά και των συνθηκών κράτησης.

* Αποφάσεις βορειοευρωπαϊκών δικαστηρίων να μη γίνονται επιστροφές αιτούντων άσυλο στην Ελλάδα. Η απόφαση του δικαστηρίου του Στρασβούργου MSS κατά Βελγίου και Ελλάδας επισφράγισε το διά ταύτα των αποφάσεων αυτών και εν τέλει κατέληξε πριν λίγους μήνες σε μεταβολή του κοινοτικού δικαίου (βλ. Δουβλίνο ΙΙΙ).

* Απόφαση του δικαστηρίου εκδόσεων του Λονδίνου (2013), σύμφωνα με την οποία δεν εκδόθηκε ήδη κατάδικος στην Ελλάδα, καθώς κρίθηκε ότι οι ελληνικές φυλακές δεν πληρούν τα στοιχειώδη για τον σεβασμό της ανθρώπινης διαβίωσης. Πρώτη φορά δεν γίνεται έκδοση σε ευρωπαϊκή χώρα για τον λόγο αυτό.

* Πρόσφατη βελγική απόφαση απόδοσης ασύλου σε πολίτη Γουινέας, ήδη πρόσφυγα στην Ελλάδα, με το αιτιολογικό ότι η διαβίωση αλλοδαπού στην Ελλάδα ενέχει σοβαρό κίνδυνο ζωής. Άλλη μια πρωτόγνωρη πρωτιά.

Αυτά και άλλα πολλά μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι τα δικαιώματα υποχωρούν με πρωτοφανή ένταση. Την ίδια στιγμή, το ηγεμονικό πρό(σ)ταγμα λέει ότι η ένδεια οικονομικών πόρων απαιτεί «θυσίες», στις οποίες οφείλουν να υποταχθούν οι βασικές ουσιαστικές και δικονομικές εγγυήσεις των δικαιωμάτων, εντασσόμενες στο αγοραίο επιχείρημα «του κόστους». Έτσι, τον κανόνα δικαίου τείνει να αντικαταστήσει η απόφαση, τη διαδικασία δημοκρατικής διαβούλευσης ο αιφνιδιασμός.

Τα δικαιώματα είναι κρίσιμα, γιατί ακριβώς αποτελούν την εγγύηση προστασίας από τη διακινδύνευση των έννομων αγαθών. Τα δικαιώματα είναι σε κρίση, γιατί υποχωρούν με διαδικασίες, αποφάσεις και κανόνες που παρακάμπτουν τα θεμέλια του δημοκρατικού ελέγχου και του κράτους δικαίου. Το συνέδριο συζήτησε την αντίστιξη αυτή μέσα από την οπτική συγκεκριμένων δικαιωμάτων. Ωστόσο, η υποχώρηση του ενός συμπαρασύρει και τα υπόλοιπα δικαιώματα. Το οικοδόμημα των ατομικών-πολιτικών-κοινωνικών-οικονομικών δικαιωμάτων φαίνεται ότι υφίσταται καθίζηση, καταφέροντας πλήγμα στην ίδια την δημοκρατία.

Χώροι εκτός δικαίου, άνθρωποι χωρίς δικαιώματα

Χώροι όπου δεν εφαρμόζεται το δίκαιο (χώροι κράτησης, ψυχιατρεία, χώροι μαύρης εργασίας), αλλά και άνθρωποι χωρίς ή με «μειωμένα» δικαιώματα (ανήλικοι εργαζόμενοι, έγκλειστοι, αλλοδαποί, ανάπηροι) συνθέτουν αυτό που θα χαρακτήριζε κανείς αλλαγή Παραδείγματος: μια μηχανική συνεχούς επαναδιαμόρφωσης πολιτικής και δικαίου έξω από τους δημοκρατικούς κανόνες. Η νέα κατάσταση παγιώνεται, φυσικοποιείται και νομιμοποιείται. Έτσι, τα δικαιώματα δεν είναι καθολικά, δεν αφορούν όλους μας. Άτομα και ομάδες, αλλά και τόποι τίθενται εκτός της εμβέλειάς τους. Η προσδοκία επίκλησής τους ξεθωριάζει, καθώς η διαλεκτική των παραβιάσεων και της μη εφαρμογής των δικαιωμάτων από τη δικαιοσύνη, τον νομοθέτη και τα εκτελεστικά όργανα του κράτους, καθιστούν την εξαίρεση κανόνα.

Στο σημείο αυτό καλούμαστε να αντιδράσουμε: για την εδραίωση των δικαιωμάτων ως οδηγό στην κοινωνική, πολιτική και οικονομική ζωή, για την ίδια την δημοκρατία σε τελική ανάλυση, σε μια αλληλένδετη ισορροπία ελευθερίας και ισότητας.

 Ο Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και είναι πρόεδρος της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου.

http://eleutheriellada.wordpress.com/