Μια σύγκρουση για όλες τις εποχές

Του Θανάση Σκαμνάκη

Από τον επιθανάτιο ρόγχο της φεουδαρχίας στην κρίση του υπαρκτού καπιταλισμού: Οι άνθρωποι, το ιστορικό πλαίσιο, τα διλήμματα

Ανέβηκε στο θέατρο, νομίζω δεν παίζεται πια, η πολύ ενδιαφέρουσα  παράσταση «Ένας άνθρωπος για όλες τις εποχές”, του Ρόμπερτ Μπόλτ (σε σκηνοθεσία Βαγγέλη Θεοδωρόπουλου). Κι ενώ το έργο μιλάει για πάθη και παθήματα του 16ου αιώνα στην φεουδαρχική Αγγλία, κι ενώ μιλάει για βασιλιά και καγκελάριο και αυλικούς, δείχνει να μην είναι ξένο προς τα δικά μας. Καθώς, όπως νομίζω, κάτι από την Ιστορία, η οποία ασφαλώς δεν επαναλαμβάνεται,

επανέρχεται με έναν περίεργο τρόπο, ή για να υπενθυμίσει ή για να μας καταστήσει προσεκτικούς. Ή και για να μας μάθει να μην είμαστε βιαστικοί και τόσο “ασφαλείς” στις προβλέψεις και στις τακτοποιήσεις μας.

Ας εστιάσουμε κι εμείς στα δύο κύρια πρόσωπα: ο βασιλιάς Ερρίκος ο Η΄ και ο καγκελάριος Τόμας Μόρ. Το σωτήριον έτος 1526, οπότε αρχίζει η διαμάχη, η Αγγλία είναι η πιο καθυστερημένη οικονομικά περιοχή της Ευρώπης. Καθολική και εξαρτημένη, διαιρεμένη σε φέουδα, με φεουδάρχες που ορίζουν την τύχη της. Όμως το εμπόριο έχει αρχίσει. Και  αναπτύσσονται μικρές βιοτεχνίες. Η Ευρώπη ζει την αφύπνιση της Αναγέννησης, εδώ και καιρό.

Ο Τόμας Μορ είναι ένα πρόσωπο της Αναγέννησης. Ουμανιστής, φίλος του Έρασμου, άνθρωπος σοφός και δίκαιος. Συγγραφέας της περίφημης “Ουτοπίας”, που από πολλούς θεωρήθηκε προφητεία της κομμουνιστικής κοινωνίας.

Ο βασιλιάς Ερρίκος ο Η΄ είναι δεσποτικός, ακόλαστος και αλαζόνας. Ούτε ουμανιστής, ούτε δίκαιος. Το πνεύμα της Αναγέννησης δεν δείχνει να έχει αφήσει επάνω του ζωηρά σημάδια.

Η Αγγλία είναι χώρα καθολική. Ο Πάπας είναι η μεγάλη δύναμη, και όχι μόνο πνευματική, με ουσιαστική εξουσία πάνω στο σύνολο του πληθυσμού. Ο βασιλιάς ζητά από τον Πάπα να υπερβεί τους κανόνες και να λύσει τον πρώτο του γάμο, προκειμένου να παντρευτεί την γυναίκα του νεκρού αδελφού του, Αικατερίνη της Αραγωνίας. Κι ο Πάπας ανταποκρίνεται. Αλλά ο βασιλιάς βαριέται σύντομα την Αικατερίνη και θέλει να την χωρίσει κι αυτή. Ο Πάπας αυτή την φορά δεν συναινεί. Δεν είναι τόσο οι εκκλησιαστικοί κανόνες και οι “θεϊκές επιταγές” που κολλάνε τον Πάπα, όσο η συγγένεια της Αικατερίνης με το βασιλιά της Ισπανίας, της μεγάλης δύναμης της Ευρώπης τότε.

Κι αφού ο Πάπας δεν συναινεί, ο Ερρίκος ο Η΄ αποφασίζει να αποκόψει την Αγγλία από τον Πάπα και την Καθολική Εκκλησία, να γίνει ο ίδιος η κεφαλή της νέας Αγγλικανικής  Εκκλησίας και να παντρεύεται -και να χωρίζει – όποια γυναίκα θέλει (για την ιστορία παντρεύτηκε έξι γυναίκες και αποκεφάλισε τις δύο). Έτσι η Αγγλία γίνεται η μοναδική χώρα στην οποία η μεταρρύθμιση που σάλπισε ο Λούθηρος στη Γερμανία, συντελείται μέ βασιλικό διάταγμα.

Όμως ο Τόμας Μορ, ο οποίος εν τω μεταξύ έχει γίνει Καγκελάριος, δεν εννοεί να συμφωνήσει στην παραβίαση των κανόνων της Εκκλησίας. Πιστός καθολικός, με βαθύτατη ατομική ακεραιότητα, προτιμά να οδηγηθεί στο θάνατο.

Προς το παρόν έχουμε μια σύγκρουση ανάμεσα στη δεσποτική εξουσία και αυθαιρεσία, από τη μια πλευρά, και στην ηθική ακεραιότητα, την ελεύθερη συνείδηση και το αίσθημα δικαίου από την άλλη.

Προφανώς, όπως δείχνει και η παράσταση, «τασσόμαστε» με το δεύτερο. Ο Τόμας Μορ αναδεικνύεται ο άνθρωπος “για όλες τις εποχές”, τουτέστιν η συνείδηση όλων των εποχών, και πολύ περισσότερο της σημερινής.

Εδώ όμως υπάρχουν μερικές περίεργες περιπλοκές, από αυτές που συνηθίζει να δημιουργεί η Ιστορία. Ο βασιλιάς Ερρίκος είναι ο πρωτεργάτης αποφάσεων και γεγονότων που πρόκειται να αλλάξουν την τροχιά της χώρας του, και όχι μόνο. Αφαιρεί εξουσίες από τους φεουδάρχες, αλλά κυρίως από την εκκλησία, και τις μεταφέρει  στις δυο Βουλές. (Να υπενθυμίσω πως την αντίστοιχη περίοδο ο τσάρος της Ρωσίας, Ιβάν, ο επονομαζόμενος τρομερός, κατέλυσε την εξουσία των βογιάρων και δημιούργησε το ρωσικό κράτος, όπως μας διαβεβαίωσε και ο Σεργκέι Αϊζενστάϊν, στη σχετική ταινία-και εδώ είναι ένα από τα πολλά παράδοξα της σχέσης Ιστορίας, τέχνης και πραγματικότητας: ο μεν Ιβάν μας παραδόθηκε από την ταινία προς θαυμασμό, ενώ ο Ερρίκος ο Η΄ μας παραδόθηκε από το θεατρικό έργο προς καταδίκη.)

Επίσης, ο ίδιος ο Ερρίκος προσχωρεί στο μεγάλο ανανεωτικό ρεύμα της Ευρώπης, με την εκκλησιαστική μεταρρύθμιση, η οποία εν τη ουσία, συνιστά το μεγάλο βήμα προς την απελευθέρωση πνευματικών δυνάμεων που δημιουργούνται, αλλά και προϋποτίθενται για την ανάπτυξη και νίκη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Από τούδε όλοι οι επίσκοποι, όπως αποφασίζει η Βουλή, θα επιλέγονται από το βασιλιά.

Δημεύει τα μοναστηριακά κτήματα και τα πουλάει σε εξευτελιστικές τιμές, ενισχύοντας έτσι την αγροτική παραγωγή και δίνοντας τη δυνατότητα να αναπτυχθεί η μικρή αριστοκρατία της υπαίθρου, η οποία σχεδόν έναν αιώνα μετά θα πρωταγωνιστήσει στην επανάσταση. Ενισχύει τα κύμα μετανάστευσης προς την Αγγλία (στη διάρκεια ενός αιώνα η Αγγλία διπλασίασε τον πληθυσμό της), προσθέτοντας χέρια απαραίτητα για την καλλιέργεια της γης και την ανάπτυξη της βιοτεχνίας.

Το πόση αξία έχουν οι μεταρρυθμίσεις φαίνεται από το ότι, την ίδια εποχή, στην Ιταλία και στην Ισπανία η Ιερά Εξέταση έκαιγε αιρετικούς και “μάγισες”. Το 1600 μόλις θα κάψουν τονΤζορντάνο Μπρούνο.

Μια περίεργη συνωμοσία της Ιστορίας έφερε τον βασιλιά να συγκρούεται σε βάθος με το Βατικανό με αφορμή ένα διαζύγιο. Θα μπορούσε όμως να συμβεί η ρήξη, αν δεν είχε ωριμάσει το αίτημα αυτό σε σεβαστά τμήματα της αγγλικής κοινωνίας; Οπότε ο Τόμας Μορ διαδραματίζει έναν μοιραίο ρόλο. Γίνεται το σύμβολο της συνειδησιακής ακεραιότητας, αλλά ταυτόχρονα υπηρετεί μια οπισθοδρομική φορά της Ιστορίας. Η εκτέλεσή του είναι μια πράξη ύστατης καταισχύνης για το βασιλιά αλλά και ιστορικά συμβολική.

Η εκτέλεση είναι μια πράξη βαρβαρότητας. Η συνείδηση δεν πρέπει να τιμωρείται.

Ωστόσο από ιστορική άποψη, από την άποψη του σκοπού της Ιστορίας δηλαδή, είναι μια δικαιολογημένη πράξη.

Ιδού λοιπόν η τραγική ειρωνία. Ο Τόμας Μορ, ο ουμανιστής, ο αναγεννησιακός άνθρωπος, ο ηθικός και ευσυνείδητος είναι, εν τοις πράγμασι, υπερασπιστής του παλιού!

Κι ωστόσο, η νέα εποχή δεν μπορεί να έλθει χωρίς την ηθική συνείδηση και τον ουμανισμό του Μορ! 

Ο αλαζονικός βασιλιάς Ερρίκος είναι εκείνος που ανοίγει δρόμο στην επερχόμενη καπιταλιστική ανάπτυξη. Κι ωστόσο, η αλαζονεία και ο δεσποτισμός δεν μπορεί να είναι τα στοιχεία του καινούργιου κόσμου, που αναδύεται!

Κι έτσι σε μας παραδίδεται ένα ερώτημα, με μορφή διλήμματος. Σε ποιού το πλευρό πρέπει να σταθούμε; «Εκείνου που αντιστέκεται στην εξουσία», λες αυθόρμητα. Κόντρα όμως στην ιστορική πορεία; Κόντρα στην ηθική ανάγκη χιλιάδων ανθρώπων; Είναι ο βασιλιάς απλώς ένας ανόητος, όπως τον λέει το έργο και μας τον έχει παραδώσει εν πολλοίς η Ιστορία; Είναι ο Τόμας Μορ απλώς ένας ιδεολόγος που αρνείται να υποκύψει στη διαφθορά και οδηγείται στην εκτέλεση για να μην προδώσει συνείδηση και πίστη;

Είναι οι συγκεκριμένοι άνθρωποι που συγκρούονται, με τη δική τους συμβολή στην τροπή των γεγονότων, οι οποίοι όμως κινούνται μέσα σε ένα ιστορικό πλαίσιο, που το υπηρετούν, έχοντας ή όχι συνείδηση γι’ αυτό.

Υπό αυτό το πρίσμα, οι σημερινοί προοδευτικοί άνθρωποι ποιόν θα επέλεγαν;Τον ηθικό και ουμανιστή Τόμας Μορ, ή τον αναγκαίο και μεταρρυθμιστή Ερρίκο; Ούτε τον έναν, ούτε και τον άλλον; ΄Η και τον τον έναν και τον άλλον; Ή τελικά, μια υπέρβαση και των δύο; Όπερ και εγένετο τελικά. Μονάχα που πρώτα χρειάστηκε να ματώσει πολύ η Ιστορία και ο κόσμος.

Αυτή λοιπόν είναι μια αιώνια σύγκρουση – μια σύγκρουση “για όλες τις εποχές” - η οποία κάθε φορά παίρνει άλλη μορφή αλλά δεν χάνει το ουσιαστικό χαρακτηριστικό της. Σύγκρουση που μας έχουν δώσει με συγκλονιστικό τρόπο οι αρχαίοι τραγικοί ποιητές και που δεν έχει χάσει ούτε γραμμάριο από την συγκλονιστικότητα της.

Και η σύγκρουση αυτή συνιστά ερώτημα και αγωνία του παρόντος. Διότι μόνο οι αφελείς πιστεύουν πως η Ιστορία παρουσιάζεται με καθαρό πρόσωπο, από τη μια μεριά το καλό κι από την άλλη το κακό, κι οι άνθρωποι καλούνται απλώς να διαλέξουν.

Όπως γράφει κι ο Μαρξ στην Αθλιότητα της φιλοσοφίας:

Η φεουδαρχική παραγωγή είχε κι αυτή δυο ανταγωνιστικά στοιχεία που τα προσδιορίζουν (χαρακτηρίζουν) με το όνομα καλή και κακή πλευρά του φεουδαρχικού συστήματος, χωρίς να στοχάζονται πως η κακή πλευρά είναι εκείνη που επιβάλλεται (κυριαρχεί) πάνω στην καλή. Η κακή πλευρα είναι που δημιουργεί την κίνηση, κι η κίνηση αυτή, που, αποτελώντας το συστατικό στοιχείο στην πάλη, δημιουργεί ιστορία.

Υπάρχουν λοιπόν, πολλά πέπλα που πρέπει να παραμερίσουμε κάθε φορά προκειμένου να ανακαλύψουμε την αλήθεια. Το ηθικό από τη μια και το αναγκαίο από την άλλη, ή άλλως το μέσο και ο σκοπός, εμφανίζονται σαν να έχουν μια αιώνια έχθρα. Και όσοι εμπιστεύονται και θέλουν να υπηρετήσουν την πορεία της ανθρωπότητας προς ένα βασίλειο της ελευθερίας, χρειάζεται πρωτίστως να ανακαλύψουν τον τρόπο με τον οποίον θα υπερβούν -και αυτοί και η Ιστορία – το “τραγικό” αυτό δίλημμα, επιτυγχάνοντας μια ανώτερη ενότητα, όπου η ηθική θα υπαγορεύεται και θα υπαγορεύει το σκοπό και την αναγκαιότητα. Αλλιώς η Ιστορία θα ματώνει αδιάκοπα και κανείς δεν ξέρει τι θα συμβεί εν τέλει, καθώς η επιστροφή στη βαρβαρότητα δεν είναι μια αποκλειόμενη εκδοχή.

https://eleutheriellada.wordpress.com/