Ο αποκλεισμός των ψυχικά ασθενών σε Ελλάδα και Ε.Ε.

Της Δήμητρας Διδαγγέλου*

Στην έκθεση με τίτλο «Χαρτογράφηση και κατανόηση του αποκλεισμού στην Ευρώπη: ιδρυματικές, αναγκαστικές και παρεχόμενες στην κοινότητα υπηρεσίες και πρακτικές σε όλη την Ευρώπη», που παρουσιάστηκε σε συνέντευξη Τύπου στις Βρυξέλλες, αποτυπώνονται πληροφορίες σχετικά με νόμους των ευρωπαϊκών χωρών για την ψυχική υγεία, τη χρήση της ακούσιας ή αναγκαστικής νοσηλείας και θεραπείας, την πρακτική της απομόνωσης και του προστατευτικού κλινοστατισμού/καθήλωσης, καθώς και αναδυόμενα ζητήματα στον τομέα της ψυχικής υγείας στην Ευρώπη. Πρόκειται για μια νέα, διευρυμένη έκδοση της έκθεσης του 2012 για τη χαρτογράφηση του αποκλεισμού στην ψυχική υγεία, η οποία δημοσιεύτηκε

από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό για την Ψυχική Υγεία Mental Health Europe.

Η Julie-Beadle Brown, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Κεντ, παρουσίασε τα αποτελέσματα της έκθεσης και τόνισε πως από το 2012 έχουν σημειωθεί ελάχιστες αλλαγές.

Ακόμα υπάρχουν ψυχιατρικά ιδρύματα και πολύς κόσμος παραμένει σ’ αυτά για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα χωρίς τη θέλησή του.

Στην προηγούμενη έκθεση, αρκετές χώρες σχεδίαζαν ή εφάρμοζαν προοδευτικές –και πολλά υποσχόμενες– μεταρρυθμίσεις σχετικά με τη δικαιοπρακτική ικανότητα. Ωστόσο, διαπιστώθηκε ότι μερικές μόνο χώρες έχουν πράγματι αλλάξει τους σχετικούς νόμους και η πρακτική εφαρμογή της υποστηριζόμενης λήψης αποφάσεων παραμένει το ζητούμενο σχεδόν παντού.

Σύμφωνα με τα στοιχεία της έκθεσης, αν και έχουν πραγματοποιηθεί μεταρρυθμίσεις σε όλη την Ευρώπη, υπάρχουν ακόμη σημαντικά εμπόδια, όπως η κακή συνεργασία μεταξύ των υγειονομικών αρχών και κοινωνικών υπηρεσιών, η έλλειψη παρεχόμενων υπηρεσιών στην κοινότητα με σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα, η δια-ιδρυματοποίηση και η λιτότητα.

Η αποϊδρυματοποίηση

Επιπλέον, τα τελευταία χρόνια, η αποϊδρυματοποίηση περιγράφεται ως ένα θέμα που αφορά κυρίως την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, ωστόσο υπάρχουν ιδρύματα και σε πολλές δυτικές χώρες, συμπεριλαμβανομένων της Γαλλίας, του Βελγίου, της Ιρλανδίας, της Ολλανδίας, της Πορτογαλίας και της Γερμανίας, όπου εξακολουθούν να ζουν δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι με προβλήματα ψυχικής υγείας, μια κατάσταση στην οποία δεν έχει σημειωθεί σημαντική πρόοδος. Στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, η εφαρμογή των προγραμμάτων αποϊδρυματοποίησης που χρηματοδοτεί η Ε.Ε. ήταν αργή και υπάρχουν περιορισμένα στοιχεία σχετικά με τα πραγματικά αποτελέσματα αυτών των προγραμμάτων που αφορούσαν άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας.

Ο Niegel Henderson, πρόεδρος του Οργανισμού Mental Health Europe, ανέφερε ότι ο αποκλεισμός στην ψυχική υγεία αποτελεί πρόβλημα όχι μόνο στην Κεντρική και Ανατολική, αλλά σε όλη την Ευρώπη και κατέληξε πως το κλειδί σ’ αυτή την περίπτωση είναι η αλλαγή στη νοοτροπία των ατόμων που παίρνουν αποφάσεις.

Συνολικά, τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν στην έκθεση αυτή αποδεικνύουν ότι τα ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων που αντιμετωπίζουν άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας και ψυχοκοινωνικές αναπηρίες, τόσο εντός όσο και εκτός των υπηρεσιών ψυχικής υγείας, θα πρέπει να συνεχίσουν να αποτελούν σημαντικό αντικείμενο προβληματισμού.

Ο Dainius Pūras, ειδικός εισηγητής των Ηνωμένων Εθνών για το δικαίωμα στο υψηλότερο δυνατό επίπεδο υγείας, είπε χαρακτηριστικά πως η ψυχιατρική έχει να μάθει πολλά από το παρελθόν και επιβεβαίωσε την άμεση ανάγκη να γίνουν περισσότερα βήματα σε όλη την Ευρώπη. Η προσέγγιση θα πρέπει να γίνει μέσω της ενδυνάμωσης όσων θετικών στοιχείων υπάρχουν ήδη και όχι εστιάζοντας στα αρνητικά.

Η Marie-Anne Paraskevas, senior policy expert στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, τόνισε πως η αποασυλοποίηση θα πρέπει να είναι πρόγραμμα προτεραιότητας, στοχεύοντας στην αξιοπρέπεια και την ανεξαρτησία των ατόμων με ψυχικές ασθένειες και πρόσθεσε την αναγκαιότητα της αλλαγής της νομοθεσίας για την ακούσια νοσηλεία.

Η έκθεση ρίχνει, επίσης, φως στον τομέα των δικαιωμάτων των ατόμων που χρησιμοποιούν υπηρεσίες ψυχικής υγείας και αντιμετωπίζουν ψυχοκοινωνικές αναπηρίες.

Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται σε ιστορίες ανθρώπων που έχουν βιώσει την ιδρυματοποίηση και τις κατασταλτικές πρακτικές στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας, με την ελπίδα ότι οι ιστορίες αυτές θα συμβάλουν σε μια πιο βαθιά κατανόηση του αποκλεισμού που αντιμετωπίζουν τα άτομα αυτά μέσα στο κοινωνικό σύνολο.

Οι προσωπικές μαρτυρίες δείχνουν ότι η ακούσια νοσηλεία και θεραπεία μπορεί να έχει μακροχρόνιες και καταστροφικές επιπτώσεις στις ζωές των ανθρώπων.

Η Sabrina Palumbo, η οποία νοσηλεύτηκε στη Γαλλία λόγω διατροφικών διαταραχών, στη συνέντευξη Τύπου μοιράστηκε την προσωπική της ιστορία και ανέφερε χαρακτηριστικά: «Περισσότερο δυσκολεύτηκα να θεραπευτώ από το τραύμα της νοσηλείας παρά από τα ίδια τα ψυχικά θέματα που αντιμετώπιζα. Κέρδισα βάρος και μ’ αυτόν τον τρόπο τον σεβασμό των άλλων, αλλά ακόμη έχω ουλές».

Η έκθεση συντάχθηκε από το Πανεπιστήμιο του Κεντ (Ηνωμένο Βασίλειο) και τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό για την Ψυχική Υγεία (Mental Health Europe), με τη βοήθεια των μελών του και συνεργαζόμενων οργανώσεων, καθώς και με την υποστήριξη της Πρωτοβουλίας «Ανοιχτή Κοινωνία στην Ψυχική Υγεία» και του προγράμματος της Ευρωπαϊκής Ενωσης για την ισότητα των δικαιωμάτων και την ιδιότητα του ενεργού πολίτη.

Οι αλλαγές στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα, η εν εξελίξει ψυχιατρική μεταρρύθμιση έχει επιφέρει σημαντικές αλλαγές: τα παραδοσιακά ψυχιατρικά νοσοκομεία αντικαταστάθηκαν σε πολλές περιοχές από κλίνες οξέων ψυχιατρικών περιστατικών στα γενικά νοσοκομεία, ενώ υπήρξαν πολλές εξελίξεις στην κοινοτική φροντίδα ψυχικής υγείας. Ωστόσο, δεν υπάρχουν αρκετές κοινοτικές υπηρεσίες σε πολλές περιοχές της χώρας.

Ο αριθμός των ακούσιων εισαγωγών είναι εξαιρετικά υψηλός σε σύγκριση με τις τάσεις που καταγράφονται σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο.

Ο αριθμός των ατόμων υπό δικαστική συμπαράσταση δείχνει επίσης μια ελαφρά αυξητική τάση και η συντριπτική πλειονότητα των δικαστικών αποφάσεων αποφαίνονται υπέρ της πλήρους στερητικής δικαστικής συμπαράστασης.

Η αυξανόμενη ζήτηση για υπηρεσίες ψυχικής υγείας συνοδεύεται από μια πτώση σε δημοσιονομικές δαπάνες υγειονομικής περίθαλψης και από λιγοστούς ανθρώπινους πόρους λόγω των μέτρων λιτότητας που εφαρμόζονται.

Ιδρύματα και ψυχιατρικά νοσοκομεία

Ως αποτέλεσμα της ελληνικής ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, πέντε από τα εννέα πρώην ψυχιατρικά νοσοκομεία (άσυλα) έχουν κλείσει και τώρα όλες οι διοικητικές περιφέρειες (με εξαίρεση την Κεντρική Ελλάδα) παρέχουν κλίνες για ασθενείς με ψυχιατρικά προβλήματα μόνο στα γενικά νοσοκομεία.

Το κλείσιμο των ψυχιατρείων που απομένουν και η μετάθεση των υπηρεσιών στα γενικά νοσοκομεία και στις υπηρεσίες της κοινότητας συνεχίζονται ακόμη.

Επισήμως, δεν υπάρχουν κλίνες για μακροχρόνια νοσηλεία σε γενικά νοσοκομεία. Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις, οι ασθενείς παραμένουν σε κλίνες οξέων για μεγαλύτερες χρονικές περιόδους λόγω έλλειψης εναλλακτικών λύσεων.

Η στεγαστική υποστήριξη για τα άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας που ζουν στην κοινότητα παρέχεται μέσω οικοτροφείων, ξενώνων και προστατευμένων διαμερισμάτων.

Περίπου το ήμισυ των υπηρεσιών αυτών παρέχονται από μη κυβερνητικούς, μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς.

Το δίκτυο στεγαστικών δομών, όπως τα προστατευόμενα διαμερίσματα και τα οικοτροφεία, έχει βελτιωθεί τα τελευταία χρόνια, ωστόσο υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ των διοικητικών περιφερειών.

Σε ορισμένες περιφέρειες οι αντίστοιχες δομές αυξάνονται, ενώ σε άλλες δεν παρατηρούνται βελτιώσεις.

Καμία ολοκληρωμένη νομοθεσία δεν είναι σε θέση να υποστηρίξει την ανεξάρτητη διαβίωση στην κοινότητα.

Στην Ελλάδα, το πρωτοβάθμιο σύστημα ψυχικής υγείας (π.χ. κέντρα ψυχικής υγείας, κινητές μονάδες/κοινοτικές ομάδες ψυχικής υγείας και Κέντρα Ημέρας) δεν επαρκεί για την αντιμετώπιση των αναγκών. Δεν υπήρξε σημαντική ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια.

Ακούσια νοσηλεία και ακούσια θεραπεία

Η ελληνική νομοθεσία (νόμος 2071/1992 «Εκσυγχρονισμός και Οργάνωση του Συστήματος Υγείας») ορίζει τρία κριτήρια για ακούσια νοσηλεία:

(α) ύπαρξη προβλήματος ψυχικής υγείας,
(β) έλλειψη ικανότητας να λάβει αποφάσεις αναφορικά με το προσωπικό του συμφέρον,
(γ) χωρίς νοσηλεία, η υγεία του ατόμου θα επιδεινωνόταν ή δεν θα λάμβανε καμία θεραπεία.

Η νοσηλεία ενός ατόμου διατάζεται όταν συντρέχει/στοιχειοθετείται κίνδυνος άσκησης βίας είτε προς τον εαυτό του είτε κατά τρίτου.

Ολες οι αποφάσεις βασίζονται σε ιατρικές γνωμοδοτήσεις. Είναι υποχρεωτική η ενημέρωση των πολιτών σχετικά με τα δικαιώματά τους κατά τη διάρκεια της διαδικασίας.

Η ακούσια νοσηλεία μπορεί να υπερβαίνει τους έξι μήνες, μόνο σε περιπτώσεις όπου αυτό συνιστάται από τρεις διαφορετικούς ψυχιάτρους (δύο εκ των οποίων διορισμένοι από τον εισαγγελέα).

Η απόφαση σχετικά με τη νοσηλεία πρέπει να αναθεωρείται ύστερα από τρεις μήνες.

Μια πρόσφατη έκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη διαπίστωσε ότι το 97% των ακούσιων νοσηλειών διεκπεραιώθηκε από την αστυνομία, πράγμα που σε πολλές περιπτώσεις ήταν αδικαιολόγητο.

Η έκθεση ανέφερε ότι η χρήση των χειροπέδων και ένοπλου προσωπικού είναι αντίθετη προς τις ανάγκες των ανθρώπων που υποβάλλονται στη διαδικασία.

Δικαιοπρακτική ικανότητα και δικαστική συμπαράσταση

Το 2013, υπήρχαν 3.233 ακούσιες νοσηλείες στην περιοχή της Αττικής και περίπου το 75% των ακούσιων εισαγωγών πραγματοποιήθηκε σε ειδικά ψυχιατρικά νοσοκομεία.

Το ποσοστό των ακούσιων εισαγωγών μεταξύ των συνολικών εισαγωγών στο νοσοκομείο είναι τέσσερις φορές υψηλότερο στην Ελλάδα από ό,τι το αντίστοιχο μέσο ευρωπαϊκό.

Η υποχρεωτική θεραπεία στην κοινότητα δεν αποτελεί καθιερωμένη νομική κατηγορία στην Ελλάδα.

Η Ελλάδα δεν έχει επίσημα στατιστικά αναφορικά με τους περιορισμούς και την απομόνωση. Εκθέσεις του Ελληνα Συνηγόρου του Πολίτη υποδεικνύουν ότι τα μέτρα που λαμβάνονται κατά τη διάρκεια της ακούσιας εισαγωγής στο νοσοκομείο είναι ακατάλληλα και παραβιάζουν τα δικαιώματα των ασθενών.

Ο ελληνικός Αστικός Κώδικας ορίζει τρία διαφορετικά είδη περιορισμένης δικαιοπρακτικής ικανότητας:

• Η πλήρης στερητική δικαστική συμπαράσταση στερεί από τα άτομα το δικαίωμα να προβούν σε οποιαδήποτε νομική πράξη.
• Η μερική στερητική δικαστική συμπαράσταση αφαιρεί δικαιώματα για τη διενέργεια συγκεκριμένων (καθορισμένων ατομικά) νομικών πράξεων.
• Η πλήρης επικουρική δικαστική συμπαράσταση είναι μια μορφή συν-απόφασης, που δεν αφαιρεί το δικαίωμα διενέργειας νομικών πράξεων, αλλά ο συμπαραστάτης πρέπει να δώσει τη συγκατάθεσή του/της για τις αποφάσεις που λαμβάνονται από το άτομο.

Ενας συνδυασμός των ανωτέρω κατηγοριών είναι επίσης πιθανός.

Δεδομένα από διάφορες διοικητικές περιφέρειες υποδεικνύουν ότι υπάρχει μια μικρή αύξηση στις αποφάσεις για δικαστική συμπαράσταση στην Ελλάδα και η συντριπτική πλειονότητα των δικαστικών αποφάσεων επιβάλλει πλήρη δικαστική συμπαράσταση.

Αξίζει να σημειωθεί πως η υποστηριζόμενη λήψη αποφάσεων δεν προβλέπεται από την ελληνική νομοθεσία.

*Επιστημονική ρεπόρτερ, ψυχολόγος

https://eleutheriellada.wordpress.com/2018/02/07/%CE%BF-%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%BA%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CF%88%CF%85%CF%87%CE%B9%CE%BA%CE%AC-%CE%B1%CF%83%CE%B8%CE%B5%CE%BD%CF%8E%CE%BD-%CF%83%CE%B5-%CE%B5%CE%BB/#more-94228