Ιστορία των πανδημιών με επιστημονικά δεδομένα

Το άρθρο αυτό ξεκίνησα να το δουλεύω πριν δύο εβδομάδες και είναι αποτέλεσμα προσωπικής έρευνας που επειδή άπτεται της ιατρικής επιστήμης, μου επιτρέπει να αξιοποιήσω και αυτή μου την ιδιότητά μου (οδοντίατρος εξωτερικού), πέραν εκείνη του ιστολόγου-γραφιά.

Θα ξεκινήσω με λίγους ορισμούς :

• Μικροργανισμοί/Μικρόβια : τέσσερις βασικές κατηγορίες Βακτήρια, Μύκητες, Παράσιτα, Ιοί (οι τελευταίοι μπαινοβγαίνουν στην κατηγορία αυτή γιατί δεν αποτελούν αυτοτελείς «ζωντανούς» οργανισμούς)
• Λοίμωξη : η παρουσία μικροβίων σε ένα σημείο του οργανισμού όπου φυσιολογικά δεν υπάρχουν και άμεσα ή έμμεσα, μέσω της τοξικότητάς τους, προκαλούν αντίδραση φλεγμονής που συνοδεύεται και από την εκάστοτε κλινική εικόνα
• Μόλυνση : η παρουσία μικροβίων εκεί που φυσιολογικά δεν υπάρχουν χωρίς να προκαλούν φλεγμονή.
• Φλεγμονή :  σύνολο των τοπικών και συστηματικών μηχανισμών που ενεργοποιεί ο οργανισμός αντιδραστικά μετά από την επίδραση σε αυτόν διαφόρων βλαπτικών παραγόντων. Οι φλεγμονές διακρίνονται σε οξείες (διάρκειας λίγων ημερών), υποξείες (μεταβατικό στάδιο) και σε χρόνιες (μεγαλύτερης διάρκειας).
• Επιδημία :  η έξαρση μιας ασθένειας που εμφανίζεται σε έναν ανθρώπινο πληθυσμό μια δεδομένη χρονική περίοδο, σε βαθμό μη αναμενόμενο
• Πανδημία : μία επιδημία λοιμωδών ασθενειών που εξαπλώνεται με πολύ γρήγορους ρυθμούς σε μια μεγάλη περιοχή και απειλεί το σύνολο του πληθυσμού.
• Επιστήμη : σύστημα απόκτησης γνώσης με βάση την επιστημονική μεθοδολογία που βασίζεται στην επιστημονική έρευνα, καθώς και στην οργάνωση και ταξινόμηση της αποκτώμενης με αυτόν τον τρόπο γνώσης.

Ακολουθούν μια σειρά ιστορικών δεδομένων χρήσιμων για την ανάλυση της εκάστοτε  πανδημίας που έπεται :

1. Η ανάπτυξη της δυτικής ιατρικής όπως την γνωρίζουμε σήμερα ήταν μια διαδικασία που ξεκίνησε δειλά-δειλά με τον Διαφωτισμό στην Ευρώπη. Για όλες τις αναφορές συνεπώς πριν το 1800, έχετε στο νου σας ότι έννοιες όπως επιδημιολογία, μικροβιολογία ή ακόμα ακόμα και πιο απλά ιατρική δεν υπήρχαν.
2. Με βάση τον ορισμό της επιστήμης που δόθηκε παραπάνω, πειραματικά δεδομένα (δηλαδή μετρήσεις) συν μοντέλα επεξεργασίας των μετρήσεων στη βάση των φυσικών νόμων για την εξαγωγή συμπερασμάτων, όπως είναι αντιληπτό δεν εφαρμοζόταν πριν το 1800. Όλοι οι αριθμοί συνεπώς που αναφέρονται είναι groso mondo βασισμένες σε διάφορες πηγές της εποχής και όχι σε επιστημονική έρευνα (εδώ χρησιμοποίησα τα νούμερα από το γράφημα στο κέντρο του άρθρου από το Johns Hopkins Coronavirus Resource Center)
3. Μεταδοτικές ασθένειες υπήρχαν από τα αρχαία χρόνια και συνήθως η ίδια η ασθένεια και η εξάπλωσή της αποδιδόταν σε θεία βούληση.. Η δραματική αύξηση της εξάπλωσης τους ξεκίνησε με την εγκατάσταση του αγροτικού τρόπου ζωής από πλευράς ανθρώπου.
4. Η ανάγκη παραγωγής και μετέπειτα πώλησης των αγαθών μέσω του εμπορίου, οδήγησε σε αύξηση της αλληλεπίδρασης τόσο μεταξύ των ανθρώπινων πληθυσμών όσο και ανάμεσα σε ανθρώπινους πληθυσμούς και άλλα ζώα ή άλλα/νέα οικοσυστήματα, άγνωστα μέχρι πρότινος.
5. Η τακτική της «καραντίνας» εφαρμόστηκε πρώτη φορά τον 14ο αιώνα μ.χ. ως τακτική προστασίας των παραλιακών πόλεων (πόλεων-κάστρων) από μολυσματικές ασθένειες. Η ίδια η λέξη είναι ιταλικής προέλευσης (quaranta giorni που σημαίνει 40 μέρες), διότι για 40 μέρες έπρεπε στο λιμάνι της Βενετίας να αγκυροβολήσουν  καράβια με ύποπτο περιεχόμενο.

Με κλικ στην εικόνα μπορείτε να δείτε αναλυτικά, αυτό το πολύ παραστατικό γράφημα

Πανδημίες από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα :

Λοιμός των Αθηνών (η πρώτη καταγεγραμμένη ιστορικά πανδημία)

• Πότε : 430 π.χ
• Πού : κυρίως στην Αθήνα και την ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής μεσογείου
• Πώς : μέσω του εμπορικού δρόμου Αιθιοπία-Λιβύη-Αίγυπτος
• Αιτία : πιθανόν ο τυφοειδής πυρετός που προκαλείται από το βακτήριο Salmonella enterica enterica, serovar Typhi
• Τρόπος μετάδοσης : κατανάλωση φαγητού ή νερού μολυσμένου με κόπρανα ατόμου που έχει προσβληθεί από την ασθένεια
• Αποτέλεσμα : το 1/3 του τότε ελληνόφωνου πληθυσμού θανατώθηκε (100.000 νεκροί)
• Ιστορικά στοιχεία : ο ιστορικός Θουκυδίδης μολύνθηκε, αλλά επιβίωσε ενώ ο πολιτικός Περικλής μολύνθηκε και πέθανε εξαιτίας του λοιμού

Η πανούκλα του Ιουστινιανού (Plague of Justinian)

• Πότε : 541 μ.χ. με επανεμφανίσεις ως το 750 μ.χ
• Πού : Βυζαντινή αυτοκρατορία και ευρύτερη περιοχή της μεσογείου και της μέσης ανατολής
• Πώς : ξεκίνησε στην Αίγυπτο και μέσω της Παλαιστίνης έφτασε στην Κωνσταντινούπολη
• Αιτία : βουβωνική πανώλη που προκαλείται από το βακτήριο yersinia pestis,
• Τρόπος μετάδοσης : το βακτήριο μεταφέρεται στον άνθρωπο μέσω ψύλλων που ζουν στους μαύρους αρουραίους
• Αποτέλεσμα : εκτιμάται ότι σκοτώθηκαν 25-50 εκατομμύρια άνθρωποι στους δυο αιώνες διάρκειας της πανδημίας (περίπου το 1/4 του παγκόσμιου πληθυσμού).
• Ιστορικά στοιχεία : ο ίδιος ο Ιουστινιανός νόσησε αλλά επιβίωσε, η ενιαία όμως ρωμαϊκή/βυζαντινή αυτοκρατορία διαλύθηκε
• Ετυμολογία : α) πανούκλα ή πανώλη, ελληνικής προέλευσης (σ.σ τα πάντα όλα δηλαδή). Έκτοτε η λέξη πανούκλα χρησιμοποιείται για να περιγράψει κάθε θανατηφόρα πανδημία και όχι μόνο εκείνη που οφείλεται στο συγκεκριμένο βακτήριο που προκαλεί την βουβωνική πανώλη β) βουβών, ελληνικής προέλευσης,  είναι η περιοχή γύρω από τα γεννητικά όργανα (ή ανάμεσα στο πάνω μέρος των ποδιών και της κοιλιάς)

Λέπρα/Ασθένεια Hansen (Leprosy or Hansen’s disease)

• Πότε : 11ος αίωνας μ.χ
• Πού : Ευρώπη
• Αιτία : βακτήριο mycobacterium leprae/lepromatosis. Εικάζεται ότι το βακτήριο πρωτοεμφανίστηκε στα ζώα αρμαντίλο και μέσω αυτών μεταφέρθηκε στον άνθρωπο κάνοντας και την λέπρα μια ζωονοσογόνο νόσο (zoonotic disease σ.σ. μπορεί να μεταφερθεί μεταξύ ζώου και ανθρώπων)
• Τρόπος μετάδοσης : παρατεταμένη σωματική επαφή και κυρίως επαφή με τις ρινικές εκκρίσεις του ασθενούς είναι απαραίτητες για τη νόσηση
• Ιστορικά στοιχεία : α) Το βακτήριο m. leprae ανακαλύφθηκε πρώτη φορά το 1873 από τον G. H. Armauer Hansen στην Νορβηγία κάνοντας το το πρώτο βακτήριο που ταυτοποιήθηκε ως υπεύθυνο για πρόκληση ασθένειας στον άνθρωπο β) Κατά τον μεσαίωνα η χρήση υδραργύρου ήταν η πιο συνήθης αντιμετώπιση της λέπρας (όπως και της σύφιλης) γ) Το κοινωνικό «στίγμα» την ίδια περίοδο λόγω ασθένειας ήταν τρομερό, καθώς οι ασθενείς υποχρεωνόταν να κρατούν και να χτυπάν ένα κουδούνι στους δημόσιους χώρους για να δηλώσουν την παρουσία τους αν δεν τους είχαν ήδη εξορίσει από την πόλη.
• Ετυμολογικά στοιχεία : ελληνικής προέλευσης από το «λέπος»=φλούδα λόγω των χαρακτηριστικών παραμορφώσεων στο δέρμα που έχουν τη μορφή λεπιών

Βουβωνική πανώλη/Μεγάλη πανούκλα/Μαύρος θάνατος (Great bubonic plague/ Black death)

• Πότε : κύρια περίοδος έξαρσης ήταν μεταξύ 1347-1351μ.χ.
• Πού : Ευρώπη και Ασία
• Πώς : εμφάνιση στην Ασία και μέσω του δρόμου του μεταξιού έφτασε στην Ευρώπη
• Αιτία : βουβωνική πανώλη που προκαλείται από το βακτήριο yersinia pestis (ίδιο με την πανούκλα του Ιουστινιανού)
• Τρόπος μετάδοσης : το βακτήριο μεταφέρεται στον άνθρωπο μέσω ψύλλων που ζουν στους μαύρους αρουραίους
• Αποτέλεσμα : η καταστροφικότερη πανδημία όλων των εποχών. Κόστισε τη ζωή σε 75-200 εκατομμύρια ανθρώπους, μειώνοντας τον παγκόσμιο πληθυσμό από 475 εκατομμύρια σε 300.
• Ιστορικά στοιχεία : Εξαιτίας του «μαύρου θανάτου» προκλήθηκαν πολυάριθμες θρησκευτικές, κοινωνικές και οικονομικές αναταραχές. Ευθύνεται για την κατάρρευση του φεουδαρχικού συστήματος στη Βρετανία εξαιτίας της ραγδαίας μεταβολής των οικονομικών (ερημώθηκαν περιοχές καθώς πόλεις ολόκληρες είχαν ξεκληριστεί, αγροί έμειναν χωρίς καλλιέργεια και έσπευσαν να τους αγοράσουν όσοι είχαν αποκτήσει πλεόνασμα από το εμπόριο, αγρότες λόγω ανέχειας κατευθύνθηκαν στις πόλεις ως φτηνό, ανειδίκευτο δυναμικό για τις υφαντουργίες) και δημογραφικών συνθηκών (τα παιδιά πέθαιναν από την επόμενη επιδημία προτού προλάβουν να μεγαλώσουν και να γίνουν γονείς). Η πιο αποτελεσματική προστασία ήταν η φυγή. Μόνο οι άποροι παρέμειναν στην πόλη. Οι αστοί μετακινήθηκαν σε άλλες πόλεις, η αριστοκρατία στα κτήματά της στην ύπαιθρο και οι ανώτερες τάξεις θεωρούσαν τους φτωχούς υπεύθυνους για την εξάπλωση της πανώλης. Οι φτωχοί με τη σειρά τους έμαθαν ότι αυτοί που διέθεταν πλούτο εξαιρούνταν και από τις συνέπειες της μάστιγας.
• Νέες εξάρσεις της πανώλης εμφανίστηκαν άλλες τρεις φορές έκτοτε. Πρώτα τον 17ο αιώνα (το 1665 κυρίως στο Λονδίνο) με 3 εκατομμύρια θανάτους, τον 18ο αιώνα με 600 χιλιάδες θανάτους και το 1855 κυρίως στην Κίνα, την Ινδία και το Χονγκ Κονγκ με 12 εκατομμύρια θανάτους

Ευλογιά/Κόκκινη πανούκλα (Smallpox/Red Plague)

• Πότε, πού και πώς : Τον 16ο η ασθένεια ήταν ήδη ενδημική στην Ευρώπη από όπου μεταπήδησε στον λεγόμενο «Νέο Κόσμο» κατά την «ανταλλαγή του Κολόμβου» (μαζί με την πανώλη και την ιλαρά) και επανεμφανιζόταν κατά καιρούς με εξάρσεις. Η έξαρση του 16ου αιώνα ήταν η κατστροφικότερη.
• Αιτία : δύο παραλλαγές ιού, ο variola major και ο variola minus. Η προέλευση τους παραμένει άγνωστη μέχρι σήμερα.
• Τρόπος μετάδοσης : μέσω της εισπνοής των αερομεταφερόμενων ιών της ευλογιάς, συνήθως από σταγονίδια από τη στοματική τη ρινική κοιλότητα ή από τον βλεννογόνο του φάρυγγα ενός μολυσμένου ατόμου. Μόνο οι άνθρωποι μπορούν να μεταδώσουν τον ιό σε άλλα άτομα. Δεν είναι δυνατή η μετάδοση του ιού από έντομα ή ζώα.
• Αποτέλεσμα : 50 εκατομμύρια θάνατοι τον 16ο αιώνα. Το 80% των γηγενών πληθυσμών σε Βόρεια και Νότια Αμερική αποδεκατίστηκε. Μέχρι τον 18ο αιώνα στην Ευρώπη μετρούσε 400 χιλιάδες νεκρούς ανά έτος
• Ιστορικά στοιχεία : α) Η τελευταία διάγνωση ατόμου που προσεβλήθη από ευλογιά με φυσικό τρόπο καταγράφτηκε στις 26 Οκτωβρίου 1977 β) Το 1980 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ανακοίνωσε την πλήρη εξάλειψη των Ιών που προκαλούν την ευλογιά χάρη στο εμβόλιο για την αντιμετώπισή της. Ηπα και Ρωσία κράτησαν από ένα αντίγραφο στα εργαστήρια τους  γ) Το εμβόλιο κατασκευάστηκε πρώτη φορά το 1796 από τον Έντουαρντ Τζένερ (Edward Jenner) δ) Η ευλογιά και η «πανώλη των βοοειδών» (οφείλεται στον ιό Rinderpest morbillivirus) είναι οι δύο ασθένειες που με μαζικούς εμβολιασμούς σε ανθρώπους και βοοειδή αντίστοιχα έχουν εξαλειφθεί πλήρως.
• Ετυμολογικά στοιχεία : α) Στα αγγλικά το όνομα smallpox δόθηκε για να διακρίνεται η ασθένεια από το «Great Pox» που αναφερόταν στην σεξουαλικώς μεταδιδόμενη ασθένεια σύφιλη. β) Είναι γνωστή και με τη λατινική ονομασία Variola ή Variola vera, που παράγεται από το λατινικό various, που σημαίνει «με στίγματα» (και αναφέρεται στα κόκκινα εξανθήματα που εμφανίζονται με την ασθένεια) γ) Αυτά τα κόκκινα εξανθήματα της έδωσαν και το όνομα «κόκκινη πανούκλα».

Χολέρα (Cholera)

• Πότε : 1817 μ.χ. η πρώτη επιδημία. Ακολούθησαν άλλες 6 με την τελευταία το 1923 μ.χ.
• Πού και πώς : ξεκίνησε στην Βεγκάλη (σημερινή Ινδία και Μπαγλκαντές) και μέσω της βρετανικής αποικιοκρατίας μεταφέρθηκε σε όλο τον κόσμο
• Αιτία : στελέχη των βακτηρίου vibrium cholerae
• Τρόπος μετάδοσης : το βακτήριο μεταδίδεται μέσω μολυσμένου από κόπρανα νερού ή φαγητού.
• Αποτέλεσμα : 1 εκατομμύριο θάνατοι κατά τη διάρκεια των 7 πανδημιών. Στις μέρες μας προσβάλλει 3-5 εκατομμύρια ανθρώπους τον χρόνο και 60 χιλιάδες από αυτούς καταλήγουν
• Ιστορικά στοιχεία : α) Ο Τζον Σνόου (Jon Snow) πριν γίνει χαρακτήρας του Game Of Thrones υπήρξε Άγγλος γιατρός και πρωτοπόρος της ιατρικής αναισθησίας και υγιεινής. Θεωρείται ένας εκ των πατέρων της επιδημιολογίας, καθώς ήταν ο πρώτος που το 1855, σε μια έξαρση χολέρας με χάρτες δεδομένων από στοιχεία ασθενών σε μια συγκεκριμένη γειτονιά του Λονδίνου απέδειξε την ύπαρξη μολυσματικής αντλίας νερού ως υπεύθυνης για τη μετάδοση της χολέρας στην συγκεκριμένη γειτονιά. β) Πλοία εμπορικά ή σκλάβων με συμπτώματα χολέρας στους επιβαίνοντες κρεμούσαν κίτρινες σημαίες για προειδοποίηση

Ισπανική Γρίπη (Spanish Flu)

• Πότε : Ιανουάριος 1918 μέχρι Δεκέμβρη του 1920
• Πού : παγκοσμίως με έναρξη στα πεδία της μάχης του 1ου παγκοσμίου πολέμου
• Αιτία : ο ιός της γρίπης Η1Ν1
• Τρόπος μετάδοσης : υπεύθυνα για τη μετάδοση του ιού στον άνθρωπο θεωρήθηκαν τα πτηνά
• Αποτέλεσμα : 15-50 εκατομμύρια νεκροί παγκοσμίως από 500 εκατομμύρια κρούσματα (το 1/4 του τότε συνολικού πληθυσμού της γης νόσησε). Είχε ασυνήθιστα υψηλό ποσοστό θνησιμότητας στους νέους ενηλίκους.
• Ιστορικά στοιχεία : παρόλο που η εμφάνιση της νόσου έγινε στα βρετανικά στρατεύματα του 1ου παγκοσμίου πολέμου λόγω βρώσης μολυσμένων από το ιό ζώων και παρόλο που η Ισπανία δεν συμμετείχε σε αυτόν (είχε ουδέτερη στάση), η γρίπη ονομάστηκε ισπανική. Ο λόγος; Την πρώτη περίοδο εμφάνισης του ίου για λόγους διατήρησης του στρατιωτικού ηθικού σε υψηλά επίπεδα, οι Βρετανοί δεν κατέγραφαν τα περιστατικά ιώσεων ως τέτοια. Στην Ισπανία όμως που δε συμμετείχε στον πόλεμο οι καταγραφές των ασθενών γινόντουσαν κανονικά κι έτσι όντας οι Ισπανοί οι πρώτοι που αναφέρθηκαν σε αυτή, βαφτίστηκε και η γρίπη ισπανική.
• Παραλλαγή του ίδιου ιού προκάλεσε και τη νόσο των χοίρων το 2009 με νεότερες έρευνες να υπολογίζουν τον αριθμό των νεκρών από αυτή σε επίπεδα παρόμοια με αυτά της εποχικής γρίπης

Σύνδρομο AIDS

• Πότε και πού : πρωτοεμφανίστηκε στην κεντρική και δυτική Αφρική την δεκαετία του 1960, αλλά η πρώτη επίσημη καταγραφή και αναφορά έγινε το 1981 στις Ηπα
• Πώς : οι χιμπατζήδες θεωρείται ότι ήταν η πηγή μετάδοσης του ιού στον άνθρωπο
• Αιτία : ιός HIV
• Τρόπος μετάδοσης : ανταλλαγή υγρών κατά την σεξουαλική πράξη ή αίματος
• Αποτέλεσμα : από το 1981 όταν ξεκίνησε η καταγραφή των περιστατικών σημειώθηκαν 32 εκατομμύρια θάνατοι παγκοσμίως ενώ ο αριθμός των νοσούντων το 2018 έφτασε τα 38 εκατομμύρια (με τους μισούς από αυτούς τους ασθενείς να βρίσκονται στην υποσαχάρια Αφρική) και 800 χιλιάδες από αυτούς κατέληξαν την ίδια χρονιά.

Έτσι φτάσαμε στο τώρα και τον κορωνοϊό SARS-COV2 που προκαλεί την λοίμωξη Covid19. Είναι συγγενής ιός με τους κοροναϊούς SARS και MERS που προκάλεσαν τις αντίστοιχες πανδημίες το 2003 και το 2012 κυρίως στην Μέση Ανατολή και την Ασία.

Το Johns Hopkins Coronavirus Resource Center έχει καταρτίσει μια τεράστια βάση δεδομένων, με δεδομένα για τον SARS-COV2 από όλο τον κόσμο, που ανανεώνονται καθημερινώς και τα στοιχεία της χρησιμοποιούνται, παγκοσμίως, για την παρακολούθηση του ιού.

Η εξέλιξη της νόσου στο παρόν, κακώς,  δεν έχει επιτρέψει στην επιστημονική κοινότητα να τυποποιήσει επαρκώς αυτά τα δεδομένα και κατά πάσα πιθανότητα δεν είναι συγκρίσιμα, όμως αυτή η σημαντική προειδοποίηση σπάνια την βλέπουμε να εκφράζεται.

Οι κορωνοϊοί είναι μια μεγάλη οικογένεια ιών, που συναντώνται συχνά στα ζώα. Σε σπάνιες περιπτώσεις και μετά από μετάλλαξη, μπορεί να μεταδοθούν από το ζώο στον άνθρωπο.

Πώς προκύπτουν αυτές οι μεταλλάξεις και γιατί οι άνθρωποι νοσούν τελικά; Τί σχέση έχουν οι πανδημίες με τον τρόπο που λειτουργούν τα οικοσυστήματα και πώς επιδρά ο άνθρωπος σε αυτά;

Η δική μου προσφορά στο γράψιμο τελειώνει εδώ. Απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα δίνει ο επίκουρος καθηγητής βιοπληροφορικής και βιοποικιλότητας Σπύρος Γκέλης στο κείμενο που ακολουθεί.

https://eleutheriellada.wordpress.com/2020/04/15/%ce%b9%cf%83%cf%84%ce%bf%cf%81%ce%af%ce%b1-%cf%84%cf%89%ce%bd-%cf%80%ce%b1%ce%bd%ce%b4%ce%b7%ce%bc%ce%b9%cf%8e%ce%bd-%ce%bc%ce%b5-%ce%b5%cf%80%ce%b9%cf%83%cf%84%ce%b7%ce%bc%ce%bf%ce%bd%ce%b9%ce%ba/#more-112616